Historia Prawosławia w Bułgarii

Część I

Ziemie bułgarskie od początków do chrztu świętego kniazia Borysa
i chrześcijaństwo wczesnobułgarskich władców.

Chrześcijaństwo na ziemiach dzisiejszej Bułgarii, Macedonii oraz na ziemiach uważanych w XIX wieku za etnicznie bułgarskie pojawiło się wraz z misjami świętych Apostołów Andrzeja i Pawła.
W 311 roku, za panowania cesarza Galeriusza, w Serdice (obecnie Sofia, stolica Bułgarii) wydano pierwszy edykt tolerancyjny w stosunku do chrześcijan, na dwa lata przed słynnym edyktem mediolańskim. Edykt serdicki zakończył prześladowania chrześcijan w Imperium Rzymskim. W 342 roku zostaje zwołany w Serdice  duży sobór cerkiewny, uważany w epoce za Drugi Sobór Powszechny. Obecnie ten tytuł przysługuje Soborowi w Konstantynopolu, który odbył się 40 lat później. W Sofii zachowały się budynki z tego okresu, oczywiście wielokrotnie odnawiane. Są to cerkiew “Święta Sofia” oraz rotunda “Święty Jerzy” (na zdjęciu). W “Świętej Sofii” do dziś są odprawiane liturgie, zaś w rotundzie odprawia się je dodatkowo w języku staro-cerkiewno-słowiańskim (nie mylić ze współczesnym cerkiewnosłowiańskim!), a śpiewa się według melodii bizantyjskiej. Rotunda jest uważana za najstarszy budynek w Sofii i zagadkowe jest jej pochodzenie – nie używa się w stosunku do niej terminu cerkiew, ponieważ najprawdopodobniej była to wcześniej świątynia pogańska przeznaczona dla cesarzy rzymskich.

W roku 343 patriarcha Atanazy Wielki zakłada pierwszy monaster na kontynencie europejskim – obecny Zlatnoliwandenski manastir niedaleko wsi Zlatna Liwada w okręgu Starej Zagory. Na ziemiach dzisiejszej Bułgarii dokonano także dwóch słynnych przekładów Biblii – Biblia Bessica czyli przekład na język trackiego plemienia Besi, oraz przekład na język gocki, dokonany przez biskupa Wulfilę.

Tak więc na ziemiach bułgarskich, przed napływem Słowian oraz Bułgarów, istniało już chrześcijaństwo i było dość silnie ugruntowane.

Mówiąc o tym skąd przyszli Bułgarzy można tylko w domysłach. Jedni mówią że szli od wschodu, z Chin czy Mongolii, zaś niektórzy, na czele z wybitnym znawcą starobułgarskiej kultury Petyrem Dobrewem, twierdzą, że przez od Iranu lub Indii przez Kaukaz. Dobrew w swojej książce Царственик на българското достолепие pokazuje, że kultura (proto)Bułgarów nie była kulturą typową dla ludów tureckich – była ona właściwie indywidualna dla (proto)Bułgarów. Na podstawie staroruskiego dokumentu Imiennik władców bułgarskich, błędnie nazywanego Imiennikiem chanów (słowo chan ani razu w nim nie pada) Dobrew wnioskuje, że za pierwszego władcę (proto)bułgarskiego można uznać Attylę, którego znamy z lekcji historii, jako krwiożerczego barbarzyńcę. Warto dodać, że przedstawianie Attyli jako, mówiąc kolokwialnie, mongoła to dopiero wymysł XIX wieku – wcześniej wszelkie przedstawienia Attyli ukazywały go tak samo jak rycerzy i władców zachodnich.
Kiedy Attyla szedł z wojskiem na Italię, wyszła mu na spotkanie zachodnio rzymska delegacja na czele z papieżem św. Lwem Wielkim. Po rozmowie z papieżem Attyla odstąpił od marszu na półwysep. Zgodnie z Żywotem świętego ojca naszego Lwa, autorstwa św. Dimitrija Rostowskiego, Attyla zapytany, czemu zrezygnował z wyprawy wojennej po rozmowie z tym nieuzbrojonym Rzymianinem miał swoim kompanom odpowiedzieć: Nie widzieliście tego, co ja widziałem. A widziałem dwóch podobnych do aniołów mężczyzn, stojących po obu stronach papieża. W rękach trzymali nagie miecze i grozili mi śmiercią, gdybym nie był posłuszny biskupowi Bożemu.
Interesującym faktem z życia Attyli jest oblężenie Troyes – wtedy na spotkanie Attyli wyszedł św. Lupus, brat św. Wincentego z Lerynu, i wymusił na Attyli odstąpienie od oblężenia. Attyla zabrał później św. Lupusa ze sobą i, według niektórych, nauczył się od niego wiary chrześcijańskiej i sam został chrześcijaninem. To wyjaśnia także miejsce Attyli jako pierwszego władcy w Imienniku. Tematyką Attyli i jego poddanych zajmował się szczegółowo Bizantyjczyk Priskos Panites. Pisał on o niezwykłej, wręcz chrześcijańskiej pokorze Attyli – jadał drewnianymi sztućcami i w drewnianych naczyniach, nie nosił zdobnych szat i nie szczycił się bogactwem.

O ile ewentualne chrześcijaństwo Attyli można jeszcze traktować jako ciekawostkę, tak zastanówmy się, kiedy Europa faktycznie dowiedziała się o istnieniu Bułgarów? Czy taki lud w ogóle istniał w świadomości ludzi tamtejszej epoki i czy w ogóle można podciągnąć Attylę pod bycie Bułgarem? Jedną z pierwszych i dość istotnych wzmianek o Bułgarach jest Anonimowy rzymski chronograf z 354 roku, w którym można znaleźć stwierdzenie: Ziezi, od którego pochodzą Bułgarzy. Ziezi miał być synem Sema i wnukiem Noego. Inną wzmianką są pisma Ennodiusza z Pawii (przełom V i VI wieku), gdzie stwierdza: Bułgarzy są ludźmi, którzy mieli wszystko czego zapragnęli, wierzyli, że świat jest dla nich otwarty i nigdy nie wątpili w swoje zwycięstwo. To ludzie, którymi świat się dziwi.

Pozostawmy jednak temat Attyli i skupmy się na dalszej historii. Pomijając już kierunek, z którego przyszli (proto)Bułgarzy, na początku VII wieku istnieje państwo, które przyjęto się nazywać Wielką Bułgarią. Mieści się ono na ziemiach dzisiejszej zadnieprzańskiej Ukrainy i Południowej Rosji, czyli ziemiach tradycyjnie kozackich. Sam tytuł tamtejszego władcy brzmi cannes. Nie jest to chan, który zapisywano po łacinie jako qan. Niektórzy sugerują, że sam tytuł cannes ma być próbą zapisu słowiańskiego słowa кънезъ lub кънезь. Rządzi tam Kubrat, którego Bizancjum chce pozyskać jako sojusznika w walce z Awarami. Kubrat przyjmuje tą propozycję i najprawdopodobniej przyjmuje w Bizancjum chrzest oraz zaproszenie do rozszerzenia swojego państwa o obszar dzisiejszej Rumunii i północnej Bułgarii, czyli o ziemie już schrystianizowane. Ponadto Kubrat otrzymał tytuł patrycjusza rzymskiego, który to mogli otrzymać tylko chrześcijanie, a w tzw skarbie Kubrata znaleziono pieczęć z monogramem Chrystusa – PX. Kubrat zostaje ochrzczony w chwili panowania herezji monoteletyzmu, więc i sam jest monoteletą. Potwierdzają to zapisy koptyjskiego biskupa Jana z Nikiu w Egipcie.

Kolejnym władcą bułgarskim jest syn Kubrata, Asparuch. Zasłyną on stworzeniem Dunajskiej Bułgarii w roku 681 (Dobrew na podstawie starobułgarskiego kalendarza obliczył, że było to w 680 roku). Nie ma żadnych poszlak, które pozwalałby wysnuć teorie, że Asparuch był chrześcijaninem, zwłaszcza, że jego syn, Terweł, był chrzczony jako dorosły, jednakże Bożidar Dymitrow, długoletni dyrektor Narodowego Muzeum Historycznego twierdzi, że chrześcijaństwo Asparucha jest faktem. Według Dobrewa Asparuch ginie podczas walki z Chazarami.

Terweł (nazywany także Triwelij, na ikonie) jest przez Paisija Chilendarskiego uważany za tego, który ochrzcił naród Bułgarski oraz za pierwszego bułgarskiego świętego. W 1972 roku znaleziono pieczęć / numizmat z bizantyjskim stylem przedstawienia Terweła oraz napisem głoszącym: Bogurodzico dopomóż cesarzowi Terwełowi (zdjęcie powyżej). Wielu badaczy przyjęło chrześcijaństwo Terweła za fakt. Ponadto w chwili gdy Terweł panował, chrześcijaństwo było już na tyle rozpowszechnione, że praktycznie tylko u tamtejszej arystokracji mogło występować pogaństwo. Według Paisija pod koniec życia Terweł wstępuje do monasteru, gdzie przyjmuje imię Teoktist (Ѳеоктистъ).

Nie ma żadnych poszlak, by stwierdzić, czy trzech następnych władców Telerig, Kardam oraz Krum mieli jakieś związki z chrześcijaństwem. Sprawa się ma inaczej jednak do syna Kruma, Omurtaga, który dodatkowo zasłynął prześladowaniem chrześcijan. Za wiarę chrześcijańską miał zginąć także syn Omurtaga – Enawrota, zwany także Nawrotą czy Bojanem, kanonizowany za panowania św. kniazia Borysa. Obrońcy teorii o chrześcijaństwie Omurtaga twierdzą, że prześladowania nie były ogólnopaństwowe, a objęły tylko obszar na którym miała działać separatystyczna grupa, dążąca do wywołania powstania i włączenia ziem do Bizancjum. Jednym z kluczowych dowodów na chrześcijaństwo Omurtaga są odnalezione w 1975 roku w Wielkim Tyrnowie medale (zdjęcie), na których przedstawiony jest Omurtag z chrześcijańskimi insygniami władzy – berłem i koroną z krzyżem. Napis na tym numizmacie głosi CANES VBHIГІ ОМОРТАГ i jedna sztuka przechowywana jest w Muzeum Archeologicznym w Sofii.

Następnymi władcami byli kolejni synowie Omurtaga Małamir i Persjan, co do których również na ma poszlak wskazujących na wyznawanie chrześcijaństwa. W 852 roku władcą zostaje Borys, który później ogłasza chrześcijaństwo religią państwową.

O. O.